CHUYỂN HÓA NƯƠNG RẪY THÀNH RỪNG NÔNG LÂM KẾT HỢP (NLKH)
1. Lý do chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp:
Nương rẫy là một phần không thể thiếu được trong sinh kế của nhiều cộng đồng vùng cao; nhưng để duy trì sự sống bền vững thì việc cải tiến nương rẫy thành hệ kinh tế sinh thái có tính ổn định và hiệu quả kinh tế cao hơn cũng được thừa nhận như một đòi hỏi tất yếu, phù hợp với xu hướng phát triển và tiến bộ xã hội. Lý do chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp, gồm:
- Canh tác nương rẫy ngày càng không phù hợp với xu hướng phát triển xã hội:
+ Canh tác nương rẫy bị đào thải bởi chính nó trong quá trình canh tác;
+ Canh tác nương rẫy ngày càng không được chấp nhận về mặt xã hội;
+ Canh tác nương rẫy thiếu sức hấp dẫn về kinh tế;
- Canh tác nương rẫy là một trong những nguyên nhân làm mất rừng và suy thoái môi trường đòi hỏi của rừng và thiên nhiên buộc nương rẫy phải lùi bước;
- Cơ hội cùng tồn tại vốn là bản chất của thiên nhiên, đặc biệt là thiên nhiên nhiệt đới, nên việc kết hợp giữa nông nghiệp và lâm nghiệp là phù hợp với quy luật của tự nhiên;
- Tiến bộ kỹ thuật cho phép lồng ghép nương rẫy vào hệ canh tác nông lâm kết hợp.
2. Mục đích chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp:
a) Rừng nông lâm kết hợp cho nhiều sản phẩm đa dạng, với năng xuất cao và bền vững hơn nhiều so với nương rẫy.
b) Rừng nông lâm kết hợp có hiệu quả kinh tế cao và khả năng duy trì hiệu quả kinh tế lâu dài, bền vững hơn. Đó là lợi ích kinh tế của việc chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp.
c) Sự hình thành rừng nông lâm kết hợp góp phần giải quyết xung đột trong sử dụng đất dốc nhờ sự kết hợp hài hòa giữa cây lâm nghiệp với cây nông nghiệp, nhờ đó người dân thoát khỏi vòng luẩn quẩn của đói nghèo. Đó là lợi ích xã hội của việc chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp.
3. Phân loại nương rẫy để chuyển hóa:
Phương hướng chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp, bao gồm hai yếu tố cơ bản sau:
- Đặc điểm của đối tượng nương rẫy khởi đầu, tức là đặc điểm về hiện trạng của nương rẫy trước khi chuyển hóa, như thành phần các loài cây, năng xuất, sản lượng, thời gian canh tác hoặc bỏ hóa, tình trạng xói mòn đất, tình hình cỏ dại xâm lấn... ngoài ra cần xác định những nguyên nhân làm cho nương rẫy mang những đặc điểm đó.
- Đặc điểm và lợi ích kinh tế của rừng nông lâm kết hợp mong đợi, tức là của rừng nông lâm kết hợp cần tạo ra thông qua việc chuyển hóa nương rẫy trên cùng diện tích đã canh tác nương rẫy trước đó.
4. Kỹ thuật chuyển hóa:
4.1. Đối với nương rẫy đang canh tác.
a) Áp dụng giải pháp khoanh nuôi bảo vệ để phục hồi rừng tự nhiên kết hợp với canh tác nông nghiệp khi thỏa mãn các điều kiện dưới đây:
- Mật độ tái sinh, cây phục hồi của những loài cây rừng phù hợp với mục đích kinh doanh đạt xấp xỉ 1.000 cây/ha. Thời gian cần thiết để cây non định hình vượt quá 5-8 năm.
- Điều kiện tự nhiên được xem là thuận lợi cho các loài cây rừng tái sinh và phục hồi.
- Khoảng cách từ nương rẫy đến nguồn gieo giống (rừng tự nhiên, quần thụ cây gỗ) không quá xa và đất nương rẫy chưa bị thoái hóa.
b) Trồng rừng trên đất nương rẫy nhằm tạo ra rừng nông lâm kết hợp:
Cách này có thể tạo ra theo hai hướng:
- Trồng rừng trên toàn bộ diện tích đất nương rẫy bằng các loài cây đa tác dụng và có giá trị kinh tế cao trong khi vẫn trồng cây nông nghiệp cho đến khi rừng non khép tán.
- Trồng rừng xen cây nông nghiệp theo băng hoặc theo đám. Chiều rộng mỗi băng đủ lớn để trồng được từ 3-10 hàng cây rừng. Nếu trồng theo đám, diện tích mỗi đám từ 500m2-1000m2.
- Trồng theo băng thường áp dụng ở những nơi bằng phẳng và địa hình đồi thấp gợn sóng, còn trồng theo đám thường áp dụng ở nơi địa hình dốc, đồi núi chia cắt phức tạp.
Cách làm này có những ưu điểm nổi bật sau:
+ Giúp khống chế cỏ dại.
+ Cho năng xuất cao hơn các hệ thống canh tác cổ truyền.
+ Dùng làm đai cản gió hoặc kiểm soát xói mòn.
+ Tăng tổng thu nhập cho người dân do sử dụng tối đa không gian dinh dưỡng, ánh sáng cho sinh trưởng và phát triển các loài cây.
4.2. Đối với nương rẫy đã qua canh tác.
a) Đất cỏ mọc hoặc đất cây bụi:
- Tiến hành xử lý thực bì, làm đất và trồng rừng bằng các loài cây gỗ mọc nhanh, cây cải tạo đất trên toàn bộ diện tích nương rẫy. Sau đó trồng các loài cây đa tác dụng có giá trị kinh tế cao vào một số băng hoặc đám.
- Sau khi tầng cây mọc nhanh khép tán 2-3 năm, độ màu mỡ của đất rừng tăng lên, tính chất vật lý và hóa học của đất được cải thiện, tiến hành chặt tỉa thưa cường độ cao hoặc khai thác toàn bộ cây mọc nhanh trên các băng hoặc đám chừa lại để lấy đất canh tác nông nghiệp.
b) Cây gỗ tiên phong phục hồi trên đất sau canh tác nương rẫy.
Nương rẫy bỏ hóa còn tính chất đất rừng và có cây gỗ tiên phong là đối tượng khoanh nuôi xúc tiến tái sinh kết hợp trồng bổ sung. Điều kiện để áp dụng phương thức này là:
- Điều kiện tự nhiên sinh học: Rừng non đã có quá trình phục hồi nhưng chưa khép tán, chưa đủ cây mục đích tái sinh, đất bị thoái hóa nhẹ, độ dốc không quá lớn.
- Điều kiện kỹ thuật: Chọn và áp dụng đúng giải pháp kỹ thuật lâm sinh như phát dây leo, bụi rậm; xác định đúng giai đoạn diễn thế, có nguồn giống hoặc khả năng cung cấp giống, chọn loài cây, tiêu chuẩn cây trồng bổ sung cũng như thời điểm, thời vụ trồng thích hợp.
- Điều kiện kinh tế xã hội: Đất rừng đã có chủ và chủ rừng thực sự được quyền sử dụng và tự chủ trong sản xuất kinh doanh. Chủ rừng tự nguyện có quan hệ tốt với cộng đồng và được sự hỗ trợ về các dịch vụ khuyến lâm, khuyến nông.
Để rừng phục hồi trên đất nương rẫy trở thành rừng nông lâm kết hợp có giá trị kinh tế cao, một mặt cần xác định những đám hoặc băng chừa lại để canh tác nông nghiệp, mặt khác cần phát triển cây gỗ đa tác dụng, cây cho lâm sản ngoài gỗ cho thu nhập nhanh và sớm tại các băng hoặc đám rừng tự nhiên./.